وبلاگ هــم انــدیشـی دینــی

 بسم الله الرحمن الرحیم

  9. پاسخ به قدر توان مخاطب

وظیفه­ی مسلمانان مراجعه­ی به ائمه­ی اطهار (علیهم­السلام) و فرا گرفتن معالم و معارف دین از آنان است، ولی بر ائمه لازم نیست که به هر سؤالی پاسخ گویند. اگر سائل را لایق دانستند و به قدرت ادراک او اطمینان داشتند، به سؤالش پاسخ می­دهند. اما اگر او را دارای ظرفیت لازم نیافتند یا به هر دلیلی اجابت او را مصلحت ندانستند، پاسخ نمی­دهند یا با پاسخ اسکاتی و امثال آن قانعش می­کنند. «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِساب. این بخشش ماست، اگر خواستی، آن را به دیگران ببخش و اگر نخواستی، از بخشودن آن امساک کن. کم و زیاد بخشیدن آن به دست توست و حسابی بر تو نخواهد بود».  [1]  ‏

شخصی از امام رضا (علیه­السلام) پرسید آیا خدا می­تواند آسمان و زمین و آنچه در آن است را در تخم مرغ جای دهد؟ امام فرمود: بله در ظرف کوچکتر از تخم مرغ هم می­تواند جای دهد. وقتی چشمت را می­گشایی، آسمان و زمین و آنچه را در آنهاست می­بینی. شخص دیگری از همین سؤال را از امیرالمؤمنین (علیه­السلام) پرسید. حضرت فرمود: عجز و ناتوانی به خدا نسبت داده نمی­شود لیکن آنچه که تو پرسیدی شدنی نیست و جزو محالات است. علت این اختلاف در پاسخ، آن است که سادل نخست قدرت درک معنای «محال ذاتی» را نداشت. شخصی هم از امیرالمؤمنین (علیه­السلام) درباره­ی قضا و قدر سؤال کرد. آن حضرت فرمود: راه تاریکی است، در آن گام ننهید، دریای ژرفی است، وارد آن نشوید. «طَرِیقٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَسْلُکُوهُ وَ بَحْرٌ عَمِیقٌ فَلَا تَلِجُوه…»  [2]  ‏

مسلمانان موظفند که به ائمه­ی اطهار (علیهم­السلام) مراجعه کنند ولی اصرار بر دریافت پاسخ نداشته باشند. آنها به مقتضای مصلحت خود و دیگران عمل می­کنند. ائمه مجاری فیض خدا و معادن حکمت او هستند و همان طور که حکمت خداوند با توسل و امثال آن تغییر نمی­کند: «یَا مَنْ لَا تُبَدِّلُ حِکْمَتَهُ الْوَسَائِلُ»  [3] آنها نیز تحت ثأثیر این قبیل امور قرار نمی­گیرند و بی­حساب و برنامه، احسان یا امساک نمی­کنند. 

گاهی انسان در دعاهایش برای برآورده کرده شدن چیزی اصرار می­ورزد، در حالی که مصلحت او خلاف آن است. به عبارت دیگر خواسته­ی او برخاسته از حکمت نیست؛ چون بسیاری از علل و عوامل مؤثر در جهان از دید او مخفی است. از این رو ادب دعا این است که انسان در دعایش پیشنهاد ندهد که فلان شیء را می­خواهم و فلان چیز را نمی­خواهم. بلکه ادب اقتضا می­کند که انسان بدون اشاره به نوع حاجت­، فقط از خداوند طلب خیر کند. از این رو موسای کلیم پس از فرار از دست فرعون و وارد شدن به سرزمین مدین و کمک به دختر شعیب در آب دادن گوسفندان، زیر سایه­ی درختی آرمید وگفت: خدایا! هر خیری که تو به سوی من نازل کنی، محتاج و نیازمند آن هستم: «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقیرٌ».[4]

امیرالمؤمنین (علیه­السلام) می­فرماید: به خدا قسم در آنجا جز قرص نانی که با آن رفع گرسنگی کند طلب نکرد؛ چون مدتی بود که از گیاهان زمین می­خورد.[5]

دعایی هم که معمولا در قنوت نماز می­خوانیم از همین قبیل است: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَة».[6]

افراد زیادی را می­شناسیم که سرنوشت آنان را تعلق به علم، مقام، فرزند و … تباه کرده است؛ به گونه­ای که اگر آنها را نمی­داشتند، اهل نجات بودند: «وَ عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون. ‏شاید چیزى را ناپسند دارید حال آنکه براى شما خوب است و شاید چیزى را دوست بدارید حال آنکه براى شما بد است خدا مى‏داند و شما نمى‏دانید».[7]

بنابراین، چون مصالح و مفاسد امور به درستی برای بشر روشن نیست، صلاح انسان در دعا همانا، «خیر» خواستن و اجتناب از پیشنهاد دادن است.

البته در دعاهای وارد شده از ائمه­ی اطهار (علیهم­السلام) مشاهده می­شود که آن حضرات گاهی پیشنهادهایی داده­اند، لیکن باید توجه داشت که آن ذوات مقدّس چون مجاری حکمت الهی هستند می­دانند چه چیزی مصلحت است و چه چیزی مصلحت نیست. افزون بر این در صدر و ذیل این ادعیه جملاتی نظیر «بیدک الخیر» و امثال آن که دلالت می­کند، آنان نیز تقاضای خود را مشروط به خیر بودن آن امور کرده­اند آمده است. 

توجه به این نکته ضروری است که هیچ دعایی بدون پاسخ نمی­ماند؛ چون یا ححاجتش اجابت می­شود، یا دعا برای قیامتش ذخیره می­گردد و یا اینکه بلایی از او دفع می­گردد.[8] از این رو دستور داده­اند بعد از دعا دست­هایتان را به سر و صورت خود بکشید زیرا دستی که به سوی خدا بلند می­شود، خالی برنمی­گردد.[9]

[1]   . سوره­ی ص، آیه­ی 39.  [2]   . نهج البلاغه، حکمت287.  [3]   . صحیفه­ی سجادیه، دعای 13.  [4]   . سوره­ی قصص، آیه­ی 24.  [5]   . نهج البلاغه، خطبه­ی 160.  [6]   . سوره­ی بقره، آیه­ی 201.  [7] . سوره­ی بقره، آیه­ی 216.  [8] . بحارالأنوار، ج57، ص138.  [9] . کافی، ج2، ص471.